Nog even over de afbeeldingen die ik bij het vorige bericht plaatste. Het lijken impressies van een landschap, maar het zijn foto's van een plaat lood. Je ziet vegen kleur als van water en wolken, reflecties, verte, een horizon. Maar het is gewoon een plaat lood, plat, van dichtbij gefotografeerd. Wat een horizon lijkt is gewoon een vouw in de plaat. Je ziet butsen, vette vingers, krassen.

Als ik die plaat lood had gefotografeerd in de omgeving van het atelier zou je het onmiddellijk als een plaat lood herkend hebben. Maar nu ik die omgeving, die context weggelaten heb, zie je niet onmiddellijk wat het is. Je observatie wordt niet beïnvloed, je interpretatie wordt als het ware even opgeschort. Daardoor krijgt het lood de gelegenheid een heel eigen verhaal te gaan vertellen, en wordt het in de ruimte van je verbeelding een landschap. Dit zou zélf een kunstwerk kunnen zijn!

Zou een mooie formule kunnen zijn voor het maken van kunst: haal het materiaal uit zijn gewone context en laat het zijn eigen verhaal vertellen. De rest is fantasie.

Ik werk momenteel met lood en met vuur. De bedoeling is, dat ik met een loeihete gasvlam mijn voetstappen in het lood smelt. Maar dat durf ik niet. Er komen looddampen vrij die mijn al zieke longen verder aantasten, looddampen die ontbranden in de gasvlam en mijn huid kunnen schroeien. Ook al kan ik me daartegen goed beschermen, ik kom er niet toe dat vuur in het lood, in mijn voetzolen te zetten - ik zit vast, al geruime tijd.


Loodzwaar zijn de celdeuren waarachter mensen, verhalen,vastzitten. Eén keer zat ik zelf vast achter zo'n celdeur. Ik was in gesprek met K., toen er onaangekondigd een 'veegactie' begon. Een PIW-er gaf me de gelegenheid de cel te verlaten voordat de deur op slot ging, maar ik verkoos om, met K.'s welnemen, te blijven. Binnen tien seconden had ik daar spijt van en voelde ik lijfelijk: ik zit vast! Het duurde niet lang, maar het was zwaar: het kwam me té dicht op de huid.

En dit:

Zwaar staan mijn voeten in het natte zand.
Zwaar is de last die ik op me heb genomen.
Ik draag je naar de zee,
ik draag je naar je graf.
O lief wat ben je zwaar,
wat is dit zwaar

"Er zijn geen archetypen, er is het lichaam," zegt Lia in De Slinger van Foucault (pagina 370-371; lees het hele hoofdstuk).

Er is niks mis met fantasie, maar fantasie moet gecorrigeerd worden door observatie, door verstandelijk begrijpen, volgens Arnon Grunberg in de documentaire Heb je nog vrienden? 


(Het idee dat een kunstenaar zijn fantasie, of creativiteit, "aanzet" als hij aan het werk gaat 
en na afloop weer "uit", doet Grunberg schateren van het lachen!)

“Trek je stop eruit!” → Piëmontees-Italiaanse uitdrukking met als betekenis “Stel je niet zo aan, blaas je niet zo op!” Gebezigd door Belbo, een van de hoofdpersonen uit de roman De Slinger van Foucault uit 1988 van Umberto Eco. En omdat de naam van het HOMUNCULUS-project, waar ik momenteel aan werk, verwijst naar onder andere hoofdstuk 59 uit dat boek, wil ik hier vastleggen wat mijn antwoord is op de vraag “Hoe leest gij?” met betrekking tot deze roman.


De drie hoofdpersonen van De Slinger van Foucault – genoemde Belbo, Diotallevi en Casaubon, de ik-figuur - werken voor de heer Garamond, een ijdeltuiterige uitgever, aan een serie boeken over de geschiedenis van de esoterische, occulte wetenschappen. Veel met de waarheid hoeft dat niet uit te staan, als het maar goed verkoopt: weinig tekst, veel afbeeldingen, en wel “op een gouden fond” zoals meneer Garamond dat noemt. Dat brengt het drietal in contact met de wereld van de ‘diabolici’, zoals zij ze gaan noemen: diepgelovige adepten en sluwe charlatans – en met de geschiedenis van de "Traditie": de tempeliers, de vrijmetselaars, katharen en albigenzen, gnostici, Illuminati, kabbalisten, heksen, theosofen en andere geheime- genootschappers, die elkaar in de loop van de tijd niet zozeer bijstonden als wel naar het leven stonden. Ze roepen per advertentie in tijdschriften ‘deskundigen’ op hun bijdrage aan de boekenserie ter beoordeling voor publicatie in te sturen. En ze vragen, bij de beoordeling, hulp en advies van doctor Agliè, een schatrijke, aristocratische verzamelaar die over het onderwerp een gedegen kennis heeft opgebouwd die hij, schatrijk als hij is, gratis ter beschikking wil stellen – voor hem is het een spel (al blijft het dat niet).


Maar de linker hersenhelft kan het niet laten. Al gauw komen de drie er achter hoe het werkt binnen de "Traditie": niets is wat het lijkt, alles verwijst naar iets anders, en alles heeft met alles te maken. En op basis van dat denkpatroon beginnen ze zelf een Plan te ontwerpen – een herschrijving van de geschiedenis als een verborgen zoektocht naar een Geheim – het Geheim van de Tempeliers dat de sleutel is tot ongebreidelde macht. Het begint in een dolle bui, als een gedachte-experiment.  Maar het ontwikkelt zich tot een obsessie, die de drie niet meer loslaat. Lia, de zwangere vriendin van Casaubon, waarschuwt: “Met leuk heeft het niets meer te maken, je bent gegrepen." En ze stelt: "…er zijn geen archetypen; er is het lichaam.” (pag. 370-371). 


Maar het is al te laat. De grenzen tussen fantasie en werkelijkheid vervagen. Ook de nuchtere, afstandelijke Agliè wordt door Belbo verleid te geloven dat er een Plan bestaat, en dat Belbo over de sleutel daartoe beschikt – zo wil Belbo Agliè overtreffen, en op diens eigen terrein verslaan. Maar daarmee roept hij een dramatische ‘apotheose’ over zichzelf af. In het Musée des Arts et des Métiers in Parijs (waar de originele slinger van Foucault te zien is) vindt, in de traditionele Nacht van Sint Jan (23-24 juni), een groteske, hallucinatorische concelebratie plaats van alle diabolici die, onder leiding van Agliè, het Geheim aan Belbo proberen te ontfutselen. Op het hoogtepunt, of dieptepunt, van de vertoning kronkelt de slinger van Foucault zich om de nek van Belbo, en hij wordt verhangen – een ‘mensenoffer’ dat niets oplevert: de diabolici blijven met lege handen achter.
Diotallevi is dan al overleden aan kanker (“de cellen zijn zich gaan permuteren” - ook hij is slachtoffer van zijn eigen geloof in het spel). En Casaubon vlucht terug naar het huis in Piemonte waar Belbo is opgegroeid. Daar kan hij, de laatste van de drie die weet hebben van ‘het geheim van het Geheim’ (namelijk dat er geen geheim is), alleen nog maar wachten op zijn belagers, de diabolici, en in de stilte van de nacht uitkijken naar de heuvel aan de andere kant van het dal: “Hij is zo mooi.”


De Slinger van Foucault gaat niet over de "Traditie", niet over tempeliers, vrijmetselaars, katharen en albigenzen, gnostici, Illuminati, kabbalisten, heksen en theosofen, niet over occulte en esoterische wijsheid die op het eind van het boek tóch het laatste woord heeft (daarover gaan de populaire schrijfsels van Dan Brown en Paulo Coelho en de clipjes van de zo genaamde Madonna). De diabolici hebben Belbo wel kunnen doden, maar ze konden hem niet verslaan - het boek gaat dan ook niet over hen. De Slinger van Foucault gaat over een méns, in al zijn grootsheid en al zijn tragiek, en dat maakt De Slinger van Foucault tot een volwassen psychologische roman, tot een goed boek, wat de populaire schrijfsels van Dan Brown en Paulo Coelho overduidelijk niet zijn. En, heel belangrijk, wat mij betreft: De Slinger van Foucault bevat humor, heel veel humor zelfs – wat niet geldt voor De Naam van de Roos, terwijl dat boek nota bene over de humor gáát: de humor die ontregelt, relativeert, op losse schroeven zet, en daarom gehaat en verstopt en vernietigt wordt door de hogepriesters van de ‘Eeuwige Waarheid’,  het Grote Gelijk. Om onder andere deze reden vind ik De Slinger van Foucault dan ook Eco’s beste roman, beter dan zijn eersteling De Naam van de Roos.


De Slinger van Foucault gaat, als alle echte kunst en literatuur, over de mens, over de onoplosbaarheid van 'la condition humaine'. Het boek geeft geen antwoorden, geen oplossing, geen uitweg - dat doen de populaire schrijfsels van Dan Brown en Paulo Coelho, of die pretenderen dat te doen. De Slinger van Foucault vertelt ons, nog steeds niet ten overvloede, dat de menselijke zoektocht naar zin, betekenis, een plan, een oorsprong en een doel, een geheim achter de dingen, de betekenis van de symbolen, ritualen en hiërarchiën - berust op menselijke fantasie, en dat dit alles maar al te vaak uitloopt op groteske waanzin en bloedvergieten. De Slinger van Foucault gaat over macht: de werkelijke drijfveer achter de geschiedenis van het mensdom. De Slinger van Foucault leert ons nederige nuchterheid: “Er zijn geen archetypen, er is het lichaam.” En De Slinger van Foucault leert ons relativering en berusting - en genieten, want de wereld is betekenisloos maar: “Hij is zo mooi.”


In dat huis waar Belbo opgroeide leest Casaubon die laatste nacht Belbo’s nagelaten geschriften, vanuit de boekenkast op diens slaapkamer en vanaf stapels diskettes in Belbo’s computer Abulafia (genoemd naar een beroemde middeleeuwse kabbalist). En uit die lezing rijst in de loop van het boek het volledige portret op van een mens die (op één enkel ogenblik na, dat doorslaggevend blijkt te zijn) nooit tot volledige vervulling is gekomen, die altijd is blijven verlangen naar de onbereikbare geliefde – Lorenza Pellegrini, die niet in hem, maar wel in Agliè geïnteresseerd was – die streefde naar kennis, wijsheid, inzicht, maar daarin telkens weer een ander (Agliè, onder andere, behalve op het laatst) als zijn meerdere moest erkennen, een mens die nooit volledig heeft kunnen samenvallen met zichzelf en het universum waar hij deel van uitmaakt – op één enkel, doorslaggevend moment na. In zijn jeugd, op het eind van de Tweede Wereldoorlog, stelt Belbo een unieke daad van zelfverwerkelijking, bescheiden, maar van grote betekenis: de rest van zijn leven, hoe onvervuld en armzalig ook, draait uiteindelijk om dit ene doorslaggevende moment. In een tijdloos ogenblik op de drempel van de eeuwigheid, spant hij een gouden draad naar de zon: Belbo’s eigen Slinger van Foucault, opgehangen aan een vast punt in het universum. Al lezend realiseert Casaubon zich dat door dit moment, en alleen hierdoor, Belbo in zijn laatste ogenblikken, met de dood voor ogen, kalm en volledig in balans met zichzelf tegen Agliè en alle aanhangers en adepten van esoterie en hermetica kon zeggen: “Trek je stop eruit!”

Ik heb in mijn leven een paar momenten gehad van inzicht: momenten waarop er geen tegenstelling, geen dichotomie, geen dualiteit bestond - zelfs niet tussen dood en leven. Momenten waarop denken en voelen samenvallen, momenten waarop de wereld eeuwenoud is en jong, fris en nieuw. Momenten van wat ik noem: het eerste licht. Momenten waarop je ziet dat alles is zoals het is, en dat het goed is.

Over die momenten gaat het HOMUNCULUS-project.

En dwars daar tegenin: een verschroeiende woede laait in me op als ik bijvoorbeeld denk aan de kinderen die (vul zelf maar in - het is 4/5 mei).
Ook dáár moet het over gaan. Ik bedoel: over de schamperlachwekkende, tenhemelschreiende zinloosheid van alles.