Superficial Hygiene is de titel van de internationale groepsexpositie in de Vleeshal in Haarlem, die ik vorige week gezien heb.  In het perspectief van mijn installatie VIDE/VOID kon ik alleen maar een buitengewoon geïnteresseerde bezoeker zijn.

Wat zit er 'onder de oppervlakte'? Wat is de ware betekenis áchter de dingen? Dat waren (en zijn voor veel mensen nog steeds) de vragen die er toe doen. Maar er zit geen verborgen waarheid achter de oppervlakkige buitenkant van de werkelijkheid - die 'waarheid' zit er vóór: die zit in ons eigen brein...

Wij zien niet de werkelijkheid, wij zien het beeld dat wij ons maken van de werkelijkheid. En in deze tijden van digitale revolutie moet je er aan toevoegen: ...dat de computer maakt van de werkelijkheid. En we gaan zelfs nog een stap verder: niet alleen percipiëren wij de 'huid' van de werkelijkheid waar wij deel van uitmaken, wij maken die 'huid': wij fotoshoppen en pimpen de werkelijkheid op met onze laptops en smartphones, onze apps en beeldbewerkingssoftware. 

(Voor wie dit een verontrustend gegeven vindt: verbaas u niet, wij mensen doen al zolang wij mensen zijn niet anders dan de werkelijkheid om ons heen interpreteren en structureren. Dat begon al bij het jagen op oerossen, het aanleggen van een vuur, het bouwen van een hut, en het steenvrij maken van een stukje bouwland.)

Met die voortschrijdende bemoeienis van ons met de werkelijkheid waarvan wij deel uitmaken, wordt 'het oppervlak' steeds heviger een spanningsveld. Soms gaat het zelfs zó ver, dat de 'werkelijkheid' verdwijnt, en er alleen maar een beeld overblijft: kunst! Dat beeld kan dan beladen zijn met betekenis, en zelfs alleen nog maar verwijzen naar een afwezige werkelijkheid. Dit spanningsveld nu is het gebied dat de deelnemers aan deze expositie onderzoeken.

Ik ga niet alles bespreken wat ik daar in Haarlem gezien heb. De verschillende werken, en hun makers, lopen te zeer uiteen in vorm en visie. Was er maar een catalogus, zo'n mooi dik boek, waarin je alles weer even terug kon zien! Jammer genoeg is dat er niet. Wel is er een begeleidende folder, en uitgebreide wandteksten 'op zaal', die je helpen te begrijpen wat er gebeurt. Maar ik kan dus ook geen foto's laten zien!

Ik zag hoe kunstenaars spelen met verschillende visuele stijlen, allerlei uiteenlopende materialen. Er zijn video's die de lichamelijke zintuiglijkheid terugbrengen tot een plat, kristalhelder oppervlak: briljant, scherp, helder- maar juist daardoor wordt de duistere kant van de niet-aanwezige werkelijkheid des te sterker opgeroepen. Er liggen, bijvoorbeeld, handen: afgietsels van handsculpturen van Rodin. 'n Lichaam ontbreekt. Wat blijft zijn loze gebaren, die juist daardoor zo betekenisvol worden, omdat ze verwijzen naar een lichamelijke werkelijkheid die er niet is.

Het meest geboeid werd ik door de video van Elizabeth Price: The Woolworth's Choir of 1979, uit 2012. Het gaat over het koor: een specifiek gedeelte van Middeleeuwse kathedralen, het 'meubilair' dat daar te vinden is en dat verwijst naar het koor in de Griekse tragedies: een kring dansende en zingende mensen die de handelingen van de personages en de gebeurtenissen op het toneel (hier: de brand in een Engels warenhuis in 1979, en de getraumatiseerde reacties van ooggetuigen) van commentaar voorzien- want zij 'weten' wat de betekenis is van de werkelijkheid zoals die zich aan de toeschouwers voordoet...

En dat blijft op mijn netvlies, die tekst zoals die pulserend en ritmisch verscheen over de videobeelden van een dansende menigte: "We are the choir, because we know"

Denk daar maar eens over na! Het mag in elk geval gezegd worden door de hier exposerende kunstenaars.

Ik hoop dat Ann de Meester, de nieuwe directeur van Frans Halsmuseum/De Hallen, in de toekomst ook dit soort spannende, uitdagende exposities blijft plannen: ze prikkelen mij en dagen mij uit - dat heb ik nodig en dat vind ik leuk. Ik kom er graag voor naar Haarlem!

(De eerste aanleiding voor dit bezoek aan mijn geboortestad is het feit dat mijn moeder vorige week donderdag met spoed in het ziekenhuis werd opgenomen. Inmiddels verblijft ze in een revalidatiekliniek.)